Оңтүстік Орал таулы аймағының (Қазақстан бөлігіндегі) өсімдік жамылғысына техногендік ықпалды бағалау
Қаралымдар: 302 / PDF жүктеулері: 71
DOI:
https://doi.org/10.32523/2616-6771-2025-152-3-175-190Кілт сөздер:
техногендік әсер, өсімдік жамылғысы, Дон тау-кен байыту комбинаты, экологиялық жағдай, Оңтүстік Орал таулы аймағыАңдатпа
Берілген жұмыста Оңтүстік Орал таулы аймағының (Қазақстан бөлігіндегі) өсімдіктер жамылғысы сипатталып, өңірдің негізгі өсімдік қауымдастықтары қарастырылды. Арнайы назар эндемиялық түрлерге, реликтік және дәрілік өсімдіктерге, сонымен қатар Қызыл кітапқа енген түрлерге аударылып, аумақтың өсімдіктер картасы құрастырылды. Сонымен қатар мақалада зерттеу аймағында орналасқан Дон тау-кен байыту комбинаты қызметінің іргелес аумақтардың өсімдік жамылғысының экологиялық жай-күйіне әсері қарастырылады. Зерттеу жұмыстары «Мирный» карьері мен «Поисковый» және «Южный» карьерлерінің үйінділері аумағында жүргізілді. Флора құрамына талдау жүргізу мақсатында сынақ алаңдары белгіленді. Қазіргі биоалуантүрлілікті сипаттайтын басым өсімдік түрлері анықталды. Ластану көздерінен белгіленген 500, 3000 және 5000 м қашықтықтарда өсімдік жамылғысының құрылымына салыстырмалы талдау жасалынды. Техногендік ықпалдың өсімдік жамылғысының түрлік құрамына емес, негізінен оның жалпы эколого-физиологиялық жағдайына әсер ететіні зерттеу нәтижелерінің талдауы көрсетті. Фитоценоздардың әлсіреуін және өсу жағдайларының стресстік сипаттарын айғақтайтын, деградацияның негізгі белгілері ретінде жапырақтардың табиғи түсінің өзгеруі, өсімдіктердің жекелеген бөліктерінің қурауы, жалпы биомассаның азаюы, сондай – ақ фитоценоздар құрылымының бұзылуы анықталды. Жоғарыда айтылған деградациялық белгілер ластаушы көздерден 500 м қашықтықтан байқалса, ал ренатурализацияның бастапқы белгілері 1000-1200 м, бүлінген аумақтардың қайта өсуі 2000 м, проекциялық жамылғының артуы 2500 м қашықтықтан көрініс тапты. Зерттеу нәтижелері геодеректер базасына енгізіліп, зерттелетін аумақтағы бұзылу деңгейінің үш градациясы бойынша өсімдік жамылғысының картасы жасалды. Жасалынған өсімдік жамылғысының бұзылу деңгейінің картасы зерттелетін аумақтағы фитоценоздардың антропогендік трансформациясын деңгейін айқындайды.
Downloads
Әдебиеттер тізімі
Abdulin, A.A. (1994). Geology and mineral resources of Kazakhstan (Geologija i mineral’nye resursy Kazahstana [in Russian]). Gylym.
Agroclimatic resources of Aktobe region (Agroklimaticheskie resursy Aktjubinskoj oblasti [in Russian]). (1974). Hydrometeoizdat.
Arystan, I.D., Baizbaev, M.B., Mataev, A.K., Bogzhanova, Zh.K., Abdrashev, R.M. (2020). Selection and justification of technology for fixing preparatory workings in unstable massifs on the example of the mine 10 years of independence of Kazakhstan. Ugol 6, 10–14. https://doi.org/10.18796/0041-5790-2020-6-10-14
Aypeisova, S.A. (2012). Conspectus of the flora of the Aktobe floristic district: Monograph (Konspekt flory Aktjubinskogo floristicheskogo okruga: monografija [in Russian]). Aktobe.
Baitenov, M.S. (1999). Flora of Kazakhstan (Flora Kazahstana [in Russian], Vol. 1–2. Gylym.
Beketova, A., Berdenov, Z., Mendybayev, E., Safarov, R., Shomanova, Z., Herman, G.V. (2019). Geochemical monitoring of industrial center for development of recreational areas (on the example of Khromtau-Don industrial hub, Kazakhstan). GeoJournal of Tourism and Geosites 27(4), 1449–1463. https://doi.org/10.30892/gtg.27428-447
Berdenov, Z., Mendybayev, E., Beketova, A., Satkarova, N., Gozner, M. (2021). Assessment of the Southern Urals recreational potential for the development of the Aktobe tourism industry. GeoJournal of Tourism and Geosites 38(4), 1274–1279. https://doi.org/10.30892/gtg.38435-769
Berdenov, Z.G., Yeginbayeva, A., Zinabdin, N., Beketova, A., Mendybayeva, G., Assylbekova, A., Önal, H. (2024). Recreational and functional zoning of territories with technogenic impact for the purpose of sustainable development of the region. GeoJournal of Tourism and Geosites 55(3), 1354–1363. https://doi.org/10.30892/gtg.55336-1308
Berdenov, Zh.G. (2018). Current state and geoecological analysis of geosystems of the Ilek river basin: Monograph (Sovremennoe sostojanie i geoekologicheskij analiz geosistem bassejna reki Ilek [in Russian]). Epigraf.
Berdenov, Zh.G., Dzhanaleeva, G.M. (2014). Landscape-geochemical features of the runoff formation zone of the Ilek macro-geosystem. Vestnik Vostochno-Kazahstanskogo gosudarstvennogo tehnicheskogo universiteta im. D. Serikbaeva 4(66), 16–24.
Berdenov, Zh.G., Safarov, R.Z., Mendybaev, E.Kh., Shomanova, Zh.K., Ilieș, D.C. (2022). Impact of technogenic factors on surface water of the Ilek River Basin. News of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, Series of Geology and Technical Sciences 5, 37–50.
Berdenov, Zh., Mendybayeva, G., Beketova, A., Sadvakassova, S., Laiskhanov, S., Kara, T., Kholov, Y. (2025). Technogenesis as a driver in the development of recreational areas for sustainable development and biodiversity conservation. GeoJournal of Tourism and Geosites 61(3), 1454–1461. https://doi.org/10.30892/gtg.61305-1515
Carpenter, S.R., Mooney, H.A., Agard, J., Capistrano, D., DeFries, R.S., Díaz, S., Dietz, T., Duraiappah, A.K., Oteng-Yeboah, A., Pereira, H.M. (2009). Science for managing ecosystem services: Beyond the Millennium Ecosystem Assessment. Proceedings of the National Academy of Sciences 106(5), 1305–1312. https://doi.org/10.1073/pnas.0808772106
Chashina, B., Ramazanova, N., Atasoy, E., Berdenov, Zh., Ilieș, D.C. (2020). Natural recreation potential of the West Kazakhstan Region of the Republic of Kazakhstan. GeoJournal of Tourism and Geosites 32(4), 1355–1361. https://doi.org/10.30892/gtg.32424-580
De Groot, R.S., Alkemade, R., Braat, L., Hein, L., Willemen, L. (2010). Challenges in integrating the concept of ecosystem services and values in landscape planning, management and decision making. Ecological Complexity 7(3), 260–272. https://doi.org/10.1016/j.ecocom.2009.10.006
Dmitriyev, P.S., Fomin, I.A., Teslenok, S.A., Berdenov, Zh.G., Safarov, R.Z. (2024). The use of geoinformation systems in forecasting gully erosion on the territory of the North Kazakhstan Region. News of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, Series of Geology and Technical Sciences 2, 65–78.
Dokhman, G.I. (1954). Vegetation of Mugodzhar (Rastitel’nost’ Mugodzharskogo hrebta [in Russian]). State Publishing House of Geographical Literature.
Dzhanaleeva, K.M. (1998). Physical geography of the Republic of Kazakhstan (Fizicheskaja geografija Respubliki Kazahstan [in Russian]). Kazakh University.
Gataulina, G., Mendybaev, Y., Aikenova, N., Berdenov, Z., Ataeva, G., Saginov, K., Dukenbayeva, A., Beketova, A., Almurzaeva, S. (2025). Ecological and geochemical characteristics of the content of heavy metals in steppe ecosystems of the Akmola Region, Kazakhstan. Sustainability 17(14), 6576. https://doi.org/10.3390/su17146576
Kakimzhanov, Y.Kh., Kyrgyzbay, K.T., Zhumatayev, S.M., Bazarbayeva, T.A., Kunypiyaeva, G.T. (2025). Assessment of soil contamination of the West Kazakhstan region with heavy metals as a result of industrial activity. News of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, Series of Geology and Technical Sciences 1, 72–90.
Koshim, A.G., Sergeeva, A., Umirzakova, Zh., Baydrakhmanova, G. (2015). Geoecological state of the Khromtau deposit and its mapping using multitemporal Landsat images. KazNU Bulletin. Geography Series 2(41), 310–315.
Kozachok, A.F. (2008). Workplace of Donskoy MPP (chronicle of the enterprise) (Mesto raboty Donskoj GOK (letopis’ predprijatija) [in Russian]). EKO.
LLP Ecoproject. (2015). Natural conditions of the Aktobe region: Monograph (Prirodnye uslovija Aktjubinskoj oblasti: Monografija [in Russian]).
Moshkalev, A.G. (1988). Laying of forest taxation and decoding sample plots: Textbook (Zakladka lesotaksacionnyh i deshifrovochnyh probnyh ploshhadej: Uchebnoe posobie [in Russian]). SPbTA.
Neudakhin, S.D. (1988). Ore and people of Khromtau (about Donskoy MPP) (Ruda i ljudi Hromtau (o Donskom Gorno-obogatitel’nom kombinate) [in Russian]). Kazakhstan.
Novikova, A.G., Storozhenko, D.M., Bikmukhametov, M.A., Tyurmenko, A.N. (1968). Soils of the Aktobe region (Pochvy Aktjubinskoj oblasti [in Russian]). Alma-Ata.
Ozgeldinova, Z., Zhanguzhina, A., Mukayev, Z., Berdenov, Z., Ulykpanova, M. (2025). Assessment of the dynamics and condition of post-fire forest recovery in the Amankaragay Massif, Kostanay Region, Republic of Kazakhstan. Journal of Multidisciplinary Applied Natural Science 5(2), 713–733.
Pavlov, N.V. (Ed.). (1956–1966). Flora of Kazakhstan (Flora Kazahstana [in Russian], Vol. 1–9. Academy of Sciences of the Kazakh SSR.
Pettorelli, N., Ryan, S., Mueller, T., Bunnefeld, N., Jędrzejewska, B., Lima, M., Kausrud, K. (2011). The Normalized Difference Vegetation Index (NDVI): Unforeseen successes in animal ecology. Climate Research 46(1), 15–27. https://doi.org/10.3354/cr00936
Program of industrial environmental monitoring of Donskoy MPP (branch of JSC TNK Kazchrome) for 2024–2028 (Programma proizvodstvennogo jekologicheskogo kontrolja Donskogo GOK – filiala AO TNK Kazhrom na 2024–2028 gody [in Russian]). (2023). Khromtau.
Ramazanova, N., Berdenov, Zh., Ramazanov, S., Kazangapova, N., Romanova, S., Toksanbaeva, S., Wendt, J. (2019). Landscape-geochemical analysis of steppe zone basin Zhaiyk. News of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, Series of Geology and Technical Sciences 4(436), 33–41.
Safarov, R., Berdenov, Z., Shomanova, Z., Nossenko, Y., Bexeitova, Z. (2023). Spatial distribution of elements, environmental effects, and economic potential of technogenic waste materials of chromite slag from dumps of Don mining and processing plant. Journal of Chemical Technology and Metallurgy 58(6), 1206–1219.
Sazanbayeva, A., Jangulova, G., Levin, E. (2024). Theoretical substantiation and technology of geodetic support of chromite deposits. Acta Montanistica Slovaca 29(3), 525–534. https://doi.org/10.46544/AMS.v29i3.01
Smirnov, N.T. (1979). Laying of sample plots: Methodological guidelines for students of the forestry faculty (Zakladka probnyh ploshhadej: Metodicheskie ukazanija dlja studentov lesohozjajstvennogo fakul’teta [in Russian]). Ussuriysk.
Sotnikov, A.V., Bekmukhamedov, Kh.M., Kovalenko, V.A. (1972). Water resources of the Aktobe region and their use (Vodnye resursy Aktjubinskoj oblasti i ih ispol’zovanie [in Russian]). Kainar.
Vilesov, E.N., Naumenko, A.A., Veselova, L.K., Aubekerov, B.Zh. (2009). Physical geography of Kazakhstan: Textbook (Fizicheskaja geografija Kazahstana: Uchebnoe posobie [in Russian]). Kazakh University.
Жүктеулер
Жарияланды
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Авторлық құқық (c) 2025 A. Beketova, Ye. Mendybaev, G. Gataulina (Author)
Бұл жұмыс Creative Commons Attribution-Коммерциялық емес 4.0 халықаралық лицензиясы.
