Семей полигонындағы Шаған өзенінің ластанған учаскелерінің гидрохимиялық көрсеткіштері
Қаралымдар: 298 / PDF жүктеулері: 71
DOI:
https://doi.org/10.32523/2616-6771-2025-151-2-294-307Кілт сөздер:
шағын өзен, гидрохимиялық көрсеткіштер, ластану, химиялық элементтер, кеңістікте таралуАңдатпа
Мақалада Семей сынақ полигонының (ССП) шегінде орналасқан, бұрын тритийдің (3Н) жоғары шоғырлануы белгіленген Шаған өзенінің ластанған учаскелерінің суларында негізгі иондар мен микроэлементтердің таралуы туралы деректер ұсынылған. Зерттелетін учаскелерде Na++K+, Mg2+ катиондарының, HCO3-, Cl-, SO42- аниондарының, жалпы минералдануыдың, қаттылық көрсеткіштеріңің шекті рұқсат етілген шоғырланудан (жер үсті суларының 2 және 3 су пайдаланудың сыныптарына бекітілген ШРК үшін ҚР ДСМ-138 24 қарашадағы 2022 жылғы ГН) артуы байқалды. Шаған өзенінің жер үсті суларына («2-ші» км учаскесі) және «Атом» көлінің топырақ үйінділер аймағынан шығатын су көріністері бар «ескі» арна аймағында ластанған жарықтар мен арна асты суларының тікелей ағу аймағында микроэлемент құрамының қалыптасу мәселесі қарастырылды. Атомдық абсорбциялық спектрометрия әдісін қолдана отырып, су үлгілеріндегі химиялық элементтердің жалпы құрамы зерттелді. Концентрациясы 0,1 мкг/дм3 жоғары барлық химиялық элементтердің массаларының қосындысының 99%-дан астамы өзеннің негізгі және «ескі» арналарында таралған 13 элементтің болуымен анықталады. Дүние жүзіндегі өзен суларындағы орташа концентрацияларға қатысты олардың Шаған өзенінің негізгі арнасындағы мөлшері келесі ретпен бөлінеді: U>Pb>Zn>La>Sr>Mn, ал «ескі» арнадағы су сынамаларында U>Mn>Fe>Al>La>Zn>Sr>Cu>Ba геохимиялық рет белгіленген. Зерттелетін аумақтың геохимиялық ерекшелігі контексінде мұндай таралу элементтермен қамтамасыз ету көздеріндегі айырмашылықтарды да, арна аймақтарындағы сол химиялық элементтер мөлшерінің миграция мен шөгу ерекшеліктерін де көрсетуі мүмкін.
Downloads
Әдебиеттер тізімі
Aidarkhanov, A.O., Lukashenko, S.N., Subbotin, S.B., Edomin, V.I., Genova, S.V., Toporova, A.V., Larionova, N.V., Pestov, E.Yu. (2010). Sostoyanie ekosistemy r. Shagan i osnovnye mekhanizmy yeye formirovaniya. [The state of the Shagan River ecosystem and the main mechanisms of its formation]. In S.N. Lukashenko (Eds.), Aktual’nye voprosy radioekologii Kazakhstana [Current issues of radioecology in Kazakhstan] 2, 9–55. Dom Pechati. ISBN 978-601-7112-32-5. https://irse.nnc.kz/wp-content/uploads/2018/10/Vypusk_2_rus.pdf
Aidarkhanov, A.O., Lukashenko, S.N., Lyakhova, O.N., Subbotin, S.B., Yakovenko, Yu.Yu., Genova, S.V., Aidarkhanova, A.K. (2013). Mechanisms for surface contamination of soils and bottom sediments in the Shagan River zone within former Semipalatinsk nuclear test site. Journal of Environmental Radioactivity 124, 163–170. https://doi.org/10.1016/j.jenvrad.2013.05.006
Aidarkhanov, A.O., Aktaev, M.R., Esimbekov, A.Zh., Anisimov, V.S. (2013б). Opredelenie i lokalizatsiya kanalov postupleniya ³H v vody r. Shagan [Determination and localization of ³H inflow channels into the waters of the Shagan river]. Radiatsiya i risk [Radiation and Risk] 22(4), 66-73.
Aidarkhanov, A.O., Lukashenko, S.N., Aidarkhanova, A.K., Anisimov, V.S. (2014). Radioaktivnoe zagryaznenie vod reki Shagan (po rezul'tatam 2011-go goda) [Radioactive contamination of the Shagan river water (based on 2011 results)]. Radiatsiya i risk [Radiation and Risk] 23(4), 35–42.
Aktaev, M.R., Lukashenko, S.N., Lyakhova, O.N., Aidarhanov, A.O. (2017). Vyyavlenie mekhanizmov i putei postupleniya tekhnogennykh radionuklidov v vody r. Shagan na territorii Semipalatinskogo ispytatelnogo poligona [Identification of mechanisms and pathways of anthropogenic radionuclides entering the waters of the Shagan river in the Semipalatinsk Test Site area] Gidrologicheskiye, gidrofizicheskiye, ekologicheskiye i biogeokhimicheskiye protsessy v vodnykh ob”yektakh i na vodosborakh Sibiri i ikh matematicheskoye modelirovaniye [Hydrological, hydrophysical, ecological and biogeochemical processes in water bodies and watersheds of Siberia and their mathematical modeling]. In III Vserossiyskaya nauchnaya konferentsiya s mezhdunarodnym uchastiem Vodnye i ekologicheskie problemy Sibiri i Tsentral'noy Azii [3rd All-Russian Scientific Conference with International Participation Water and Ecological Problems of Siberia and Central Asia] 2, 3-7. August 28-September 1, Barnaul, Russia, http://www.eecca-water.net/file/2017_ivep_tom_2.pdf
Aktaev, M.R., Lukashenko, S.N., Aidarkhanov, A.O., Lyakhova, O.N. (2017). Kharakter zagryazneniya tritiem vod r. Shagan v rayone «Atomnogo» ozera [Characteristics of tritium contamination in the Shagan river near the «Atomic» lake]. Vestnik NYaTs RK [NNC RK Bulletin] 4(2), 5–8. https://www.nnc.kz/media/bulletin/files/t4iXY1FxQr.pdf
Aktaev, M.R., Lukashenko, S.N., Aidarkhanov, A.O., Lyakhova, O.N., Toktaganov, T.Sh., Tokarev, I.V. (2019). Raspredelenie mikro- i makrokomponentov i iskusstvennykh radionuklidov v vodoeme «Atomnoe» ozero [Distribution of micro- and macro-components and artificial radionuclides in the «Atomic» lake reservoir]. Radiatsionnaya biologiya. Radioekologiya [Radiation Biology. Radioecology] 59(3), 311–320. https://doi.org/10.1134/S0869803119030044
Aktaev, M.R., Aidarkhanov, A.O., Aidarkhanova, A.K., Pronin, S.S., Iskenov, A.O. (2021). Monitoring tritievogo zagryazneniya vod r. Shagan [Monitoring of tritium pollution of the Shagan river waters]. Vestnik NYaTs RK [NNC RK Bulletin] 2, 25–29. https://doi.org/10.52676/1729-7885-2021-2-25-29
Aktayev, M., Subbotin, S., Aidarkhanov, A., Aidarkhanova, A.K., Timonova, L.V., Larionova, N. (2024). Characterization of geological and lithological features in the area proximal to tritium-contaminated groundwater at the Semipalatinsk test site. PLOS ONE 19, e0300971. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0300971
Al-Dabbas, M., Al-Shamma’a, A., Ghafel, K. (2018). Evaluation of Gharraf River water for different uses, South Iraq. Iraqi Journal of Science 59(3C), 1697–1709. https://doi.org/10.24996/ijs.2018.59.3C.15
Dusembaeva, M.T., Mukhamediyarov, N.Zh., Esilkanov, G.M., Tashekova, A.Zh., Aidarkhanov, A.O. (2023). Ekologo-geokhimicheskiye osobennosti nekotorykh vodnykh ob"yektov Semipalatinskogo ispytatel'nogo poligona: monografiia [Ecological and geochemical features of some water bodies of the Semipalatinsk Test Site: Monograph]. Intellect Publishing House, Kurchatov. ISBN 978-601-08-3227-5.
Gaillardet, J., Viers, J., Dupré, B. (2011). Trace elements in river waters. In H.D. Holland, K.K. Turekian (Eds.). Geochemistry of earth surface systems. From the treatise on geochemistry 1st ed., 294–335. ISBN: 978-0-08-096706-6
Gorlachev, I., Kharkin, P., Dyussembayeva, M., Lukashenko, S., Gluchshenko, G., Matiyenko, L., Zheltov, D., Kitamura, A., Khlebnikov, N. (2020). Comparative analysis of water contamination of the Shagan River at the Semipalatinsk test site with heavy metals and artificial radionuclides. Journal of Environmental Radioactivity 213, 106110. https://doi.org/10.1016/j.jenvrad.2020.106110
GOST R 57162-2016 (ISO 15586:2003, NEQ) Voda. Opredeleniye soderzhaniya elementov metodom atomno-absorbtsionnoy spektrometrii s elektrotermicheskoy atomizatsiyey [ISO 15586:2003, NEQ Water. Determination of elements content by graphite furnace atomic absorption spectrometry]. (2016). Astana. https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=37161332&pos=4;-108#pos=4;-108
Komlev, A.V., Zelensky, K.L., Kokezhanov, B.A., Kirillov, A.V. (2013). Izuchenie vozmozhnykh putei migratsii tritiya v basseyn r. Shagan [Study of possible tritium migration pathways in the Shagan River basin]. Vestnik NYaTs RK [NNC RK Bulletin] 4, 96–101. https://www.nnc.kz/media/bulletin/files/KUJvRiwBXS.pdf
Komlev, A.V., Romanov, A.M., Melnichuk, M.A. (2014). Rezultaty statisticheskoy obrabotki dannykh po khimicheskomu sostavu prirodnykh vod na territorii byvshego SIP [Results of statistical processing of data on the chemical composition of natural waters in the former Semipalatinsk Test Site]. Vestnik NYaTs RK [NNC RK Bulletin] 4(60), 77–85. https://www.nnc.kz/media/bulletin/files/1SS8AoE1wk.pdf
Lukashenko, S.N. (2005). Obespechenie radiatsionnoy bezopasnosti byvshego Semipalatinskogo ispytatelnogo poligona [Ensuring radiation safety of the former Semipalatinsk test site]. Report on the Republican budget program 011. Institute of Nuclear Physics NNC RK.
Mamyrbaeva, A.S., Aidarkhanova, A.K., Aktaev, M.R., Lukashenko, S.N. (2017). Otsenka radionuklidnogo zagryazneniya vodnykh ob’ektov na territorii byvshego Semipalatinskogo ispytatel'nogo poligona [Assessment of radionuclide contamination of water bodies in the former Semipalatinsk Test Site] Yadernyy potentsial Respubliki Kazakhstan: Sbornik dokladov [Nuclear Potential of the Republic of Kazakhstan: Proceedings]. In Assotsiatsiya «Yadernoe obshchestvo Kazakhstana», Astana, Kazakhstan [Association «Nuclear Society of Kazakhstan»] 13, 64–69). Astana, Kazakhstan. ISBN 9965-32-597-9 0
Platonova, T.P., Pakusina, A.P., Neprokina, K.S., Panova, L.P. (2018). Ekologo-khimicheskaya kharakteristika malykh rek goroda Blagoveshchenska [Ecological and chemical characteristics of small rivers of the city of Blagoveshchensk]. Ekologiya [Ecology] 2, 21–27. https://doi.org/10.24411/1816-1863-2018-12021
Sagyingaliyev, C.B., Kuzevanov, K.I. (2018). Gidrogeologicheskiye usloviya doliny r. Shagan v svyazi s dorabotkoy ugol'nogo mestorozhdeniya Karazhyra na territorii byvshego Semipalatinskogo poligona [Hydrogeological conditions of the Shagan River valley in connection with the development of the Karazhyra coal deposit in the former Semipalatinsk Test Site]. In Trudy XXII Mezhdunarodnogo simpoziuma Problemy geologii i osvoyeniya nedr [Problems of Geology and Subsoil Development: Proceedings of the XXII International Symposium] 2, 523-525, April 2-7. Tomsk, Russia. https://earchive.tpu.ru/bitstream/11683/50649/1/conference_tpu-2018-C11_V1_p523-525.pdf
Subbotin, S.B., Lukashenko, S.N., Aidarkhanov, A.O., Larionova, N.V., Yakovenko, Y.Y. (2010). Radioaktivnoe zagryazneniye tekhnogennymi radionuklidami komponentov ekosistemy reki Shagan [Radioactive contamination of ecosystem components of the Shagan river with artificial radionuclides]. Problemy biogeokhimii i geokhimicheskoy ekologii [Problems of Biogeochemistry and Geochemical Ecology] 3(14), 106–114.
Subbotin, S.B., Romanenko, V.V., Novikova, E.A., Bakhtin, L.V. (2013). Issledovanie putei i mekhanizmov zagryazneniya tekhnogennymi radionuklidami vod reki Shagan (po rezul'tatam 2011–2012 gg.) [Investigation of pathways and mechanisms of anthropogenic radionuclide contamination of the Shagan river waters (based on 2011–2012 results)]. Vestnik NYaTs RK [NNC RK Bulletin] 4, 81–89.
Tashekova, A.Zh., Lukashenko, S.N., Koygeldinova, M.T., Mukhamediyarov, N.Zh. (2016). Kharakteristika elementnogo sostava vody r. Shagan [Characteristics of the elemental composition of Shagan river water]. Vestnik KrasGAU [Bulletin of KrasGAU] 12, 141–146.
Timonova, L.V., Lyakhova, O.N., Lukashenko, S.N., Aidarkhanov, A.O., Kabdyrakova, A.M., Serzhanova, Z.B. (2020). Tritium distribution in soil in the area of «Atomic» Lake near the Semipalatinsk Test Site. Eurasian Soil Science 53(3), 355–361. https://doi.org/10.1134/S1064229320030096
World Health Organization. (2017). Guidelines for drinking-water quality, 4th ed. WHO. https://www.who.int/publications/i/item/9789241549950
Xia, H., Su, Y., Yang, L., Liu, W., Ma, J. (2024). Effects of climate change and human activities on streamflow in arid alpine water source regions: A case study of the Shiyang River, China. Land 13(11), 1961. https://doi.org/10.3390/land13111961
Xing, J., Wang, L., Zhao, J., Zhai, T. (2024). Hydrochemical variation characteristics and driving factors of surface water in arid areas - a case study of Beichuan River in Northwest China. Frontiers in Environmental Science 12. https://doi.org/10.3389/fenvs.2024.1493390
Xue, Y., Song, J., Zhang, Y., Kong, F., Wen, M., Zhang, G. (2016). Nitrate pollution and preliminary source identification of surface water in a semi-arid river basin, using isotopic and hydrochemical approaches. Water 8(8), 328. https://doi.org/10.3390/w8080328
Yan, X., Yang, W., Pu, Z., Zhang, Q., Chen, Y., Chen, J., Xiang, W., Chen, H., Cheng, Y., Zhao, Y. (2025). Responses of typical riparian vegetation to annual variation of river flow in a semi-arid climate region: Case study of China’s Xiliao River. Land 14(1), 198. https://doi.org/10.3390/land14010198
Yanin, E.P. (2003). Tyazhelye metally v maloy reke v zone vliyaniya promyshlennogo goroda [Heavy metals in a small river in the industrial city influence zone]. IMGRE Publishing House, Moscow.
Yedinaya sistema klassifikatsii kachestva vody v vodnykh ob"yektakh [Unified system of water quality classification in water bodies]. (2016). https://adilet.zan.kz/rus/docs/V1600014513
Zhou, D., Zheng, C., Jia, L., Menenti, M. (2025). Partitioning green and blue evapotranspiration by improving Budyko equation using remote sensing observations in an arid/semi-arid inland river basin in China. Remote Sensing 17(4), 612. https://doi.org/10.3390/rs17040612
Жүктеулер
Жарияланды
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Авторлық құқық (c) 2025 A. Temirzhanova, Zh. Baigazinov, N. Mukhamediyarov, M. Aktaev, K. Duskayev, D. Turgaliyeva, N. Berikbol, A. Anuarbekova (Author)
Бұл жұмыс Creative Commons Attribution-Коммерциялық емес 4.0 халықаралық лицензиясы.
