Жайық-Каспий су шаруашылығы алабының өзен ағынды ресурстарының аумақтық таралу заңдылықтары
Қаралымдар: 391 / PDF жүктеулері: 98
DOI:
https://doi.org/10.32523/2616-6771-2025-151-2-183-196Кілт сөздер:
Жайық-Каспий су шаруашылығы алабы, гидрологиялық біртекті аудан, зерттелмеген өзендер, аймақтық тәуелділіктер, ағынды модулінің картасы, изосызықтарАңдатпа
Гидрологиялық тұрғыдан қарағанда, Жайық-Каспий су шаруашылығы алабы аз зерттелген аудандар катарына жатады. Зерттеу ауданы гидрологиялық бекеттердегі бақылаулардың қысқа мерзімділігі мен олардың аумақ бойынша біркелкі орналаспауымен сипатталады. Гидробекеттердің жартысында бақылау деректері 10 жылға дейін құраса, үштен бір бөлігінде 5 жылдан аспайды. Сонымен қатар, алапта зерттелмеген шағын өзендер мен зерттелген өзендердің салалары болып табылмайтын сайлар көптеп кездеседі. Бұл жағдайда, өзендер режимі туралы ақпарат тек екі-үш жылдық бақылаулар арқылы берілген немесе мүлдем болмағандықтан, аз зерттелген және зерттелмеген өзендердің ағынды нормасын есептеу - гидрологиялық есептеулер тәжірибесіндегі ең күрделі жұмыстардың бірі болып табылады. Жайық-Каспий алабының аз зерттелген және мүлдем зерттелмеген өзендерінің ағынды нормасын анықтау үшін мақалада ағынды модулінің су жинау ауданына байланысты аймақтық тәуелділігі M0=f(F) пайдаланылды. Нәтижесінде, су шаруашылығы алабының гидрологиялық біртекті аудандарын сипаттайтын сегіз аймақтық қисықтары тұрғызылды. Өзен ағынды ресурстарының аумақтық таралу заңдылықтарын зерттеу нәтижелері алаптың ағынды модулі картасын құрастыруға мүмкіндік берді. Ағынды картасының изосызықтары 0,1-3,0 л/с×км² аралығында жүргізілді. Жалпы, ағынды модулінің таралуы климаттық сипаттамалардың солтүстіктен оңтүстікке қарай аймақтық өзгеруіне сәйкес келеді, сонымен қатар жергілікті жер бедерінің ерекшеліктерін ескереді. Алынған нәтижелер бақылаулармен қамтылмаған өзендер үшін ағынды нормасын есептеуге, суды пайдалануды жоспарлауға, экологиялық стандарттарды әзірлеуге және өзгермелі климат жағдайында су шаруашылығы іс-шараларын жүргізуге негіз болады. Зерттеу нәтижелері жоғары практикалық маңыздылыққа ие және гидрологиялық есептеулерде, су объектілерін жобалауда және аймақтық су саясатын қалыптастыруда қолдануға ұсынылуы мүмкін.
Downloads
Әдебиеттер тізімі
Alimkulov, S.K., Mahmudova, L.K., Tursunova, A.A., Talipova, E.K., Birimbaeva, L.K. (2024). Köpzhyldyk gidrometeorologiialyq mälimetteri negizinde Zhaiyq-Kaspiy susharuashylyq alabyndagy gidrologiialyq qyrghaqshylyqty bagalau [Assessment of hydrological droughts based on the results of long-term hydrometeorological data of the Zhayik-Caspian water basin]. Gidrometeorologiya zhäne ekologiya [Hydrometeorology and Ecology] 1, 26-38. https://journal.kazhydromet.kz/index.php/kazgidro/article/download/2062/2558/9955
Alimkulov, S.K., Saparova, A.A., Moldahanova, N.E., Baspakova, G.R. (2020). Zakonomernosti raspredeleniya resursov rechnogo stoka v Kazakhstane [Regularities of river flow resources distribution in Kazakhstan]. Voprosy geografii i geoekologii [Issues of Geography and Geoecology], 4, 9-16. https://cyberleninka.ru/article/n/zakonomernosti-raspredeleniya-resursov-rechnogo-stoka-v-kazahstane/viewer
Birimbayeva, L., Makhmudova, L., Alimkulov, S., Tursunova, A., Mussina, A., Tigkas, D., Beksultanova, Zh., Rodrigo, M.C., Rodrigo, J.I. (2024). Analysis of the spatiotemporal variability of hydrological drought regimes in the lowland rivers of Kazakhstan. Water 16(16), 2316. https://doi.org/10.3390/w16162316
Cifrovaya baza dannykh vysot SRTM 90m DEM [Digital elevation database SRTM 90m DEM in Russian]. http://www.cgiar-csi.org/2010/03/108/uot;http:/srtm.csi.cgiar.org/
Davletgaliev, S.K. (2009). Otcenka normy godovogo stoka rek Zhaiyk-Zhemskogo rayona pri otsutstvii dannykh nablyudeniy [Estimation of annual runoff norm of rivers of Zhaiyk-Zhem district in the absence of observation data]. Gidrometeorologiya i ekologiya [Hydrometeorology and Ecology] 4, 7-17. https://journal.kazhydromet.kz/index.php/kazgidro/article/view/147
Davletgaliev, S.K. (2016). Otsenka kharakteristik godovogo stoka neizuchennykh rek Zhaiyk-Kaspiyskogo vodokhozyaystvennogo basseyna [Estimation of annual runoff characteristics of unstudied rivers of the Zhaiyk-Caspian water basin]. Gidrometeorologiya i ekologiya [Hydrometeorology and Ecology] 1, 60-66. https://journal.kazhydromet.kz/index.php/kazgidro/article/view/147
Ezhegodnyy byulleten' monitoringa sostoyaniya i izmeneniya klimata Kazahstana: 2021 [Annual bulletin of monitoring of the state and climate change of Kazakhstan: 2021]. (2022). Astana, Kazakhstan: National Hydrometeorological Service “Kazhydromet”. https://www.kazhydromet.kz/ru/klimat/ezhegodnyy-byulletenmonitoringa-sostoyaniya-i-izmeneniya-klimata-kazahstana
Ezhegodnyy byulleten' monitoringa sostoyaniya i izmeneniya klimata Kazahstana: 2023 [Annual bulletin of monitoring of the state and climate change of Kazakhstan: 2023]. (2024). Astana, Kazakhstan: National Hydrometeorological Service “Kazhydromet”. https://www.kazhydromet.kz/ru/klimat/ezhegodnyy-byulleten-monitoringa-sostoyaniya-i-izmeneniya-klimata-kazahstana
Gajdukova, E.V., Viktorova, N.V. (2021). Gidrologicheskie prognozy [Hydrological forecasts]. RGGMU, Sankt-Peterburg. https://mgmtmo.ru/edumat/hydrology/Gaidukova_Hydro_forecasts_Lecture_2021.pdf
Gidrologicheskiy ezhegodnik [Hydrological Yearbook]. (1948-1982). Gidrometeoizdat, Leningrad [Hydrometeoizdat, Leningrad]. https://www.kazhydromet.kz/ru/gidrologiya/basseyny-rek-ural-srednee-i-nizhnee-techenie-i-emba-1936-2022
Gosudarstvennyy vodnyy kadastr [State water cadastre]. (1981-2014). Resursy poverhnostnykh i podzemnykh vod, ikh ispol'zovanie i kachestvo: Ezhegodnoe izdanie [Surface and groundwater resources, utilisation and quality: Annual publication]. Leningrad; St. Petersburg; Moscow, Russia. https://kazhydromet.kz/uploads/files/473/file/63083e86b5b9abasseyn-rek-ural-srednee-i-nizhnee-techenie-i-emba-vypusk-2-1996-god.pdf
Gosudarstvennyy vodnyy kadastr [State water cadaster]. (2000-2016). Ezhegodnye dannye o rezhime i resursakh poverkhnostnykh vod sushi [Annual data on terrestrial surface water regime and resources]. Almaty, Kazakhstan. https://kazhydromet.kz/uploads/files/473/file/63083e86b5b9abasseyn-rek-ural-srednee-i-nizhnee-techenie-i-emba-vypusk-2-1996-god.pdf
Kocherin, D.I. (1927). Sredniy mnogoletniy godovoy i mesyachnyy stok v Evropeyskoy chasti Soyuza [Average long-term annual and monthly runoff in the European part of the Union]. Trudy MIITA [The works of MIIT] 6, 55-94.
L'vovich, M.I. (1974). Global water resources and their future [Mirovye vodnye resursy i ikh budushchee in Russian]. Mysl’, Moskva.
Magritskiy, D.V., Kenzhebaeva, A.Zh. (2017). Zakonomernosti, harakteristiki i prichiny izmenchivosti godovogo i sezonnogo stoka vody rek v basseyne r. Ural [Regularities, characteristics and causes of variability of annual and seasonal river runoff in the Ural River basin]. Nauka. Tekhnika. Tekhnologiya (Politekhnicheskiy vestnik) [Science. Technic. Technology (Polytechnic Bulletin)] 3, 39-61. https://istina.msu.ru/publications/article/83877617/
Mahmudova, L.K., Talipova, E.K., Myrzahmetov, A.B., Birimbaeva, L.M., Tursynbay, A.A., Älipbek, Ä.Sh. (2024). Zhaiyk-Kaspii su sharuashylygy alabynyn aumagyndagy zhylymyqtyn klimattyq sipattamalary [Climatic characteristics of thaws in the territory of the Zhaiyk-Caspian water basin]. Habarshy. Geografiya seriyasy [KazNU Bulletin. Geographical series] 4, 80-90. https://doi.org/10.26577/JGEM.2024.v75.i4.7
Metodicheskie rekomendatsii po opredeleniyu raschetnykh gidrologicheskih kharakteristik pri otsutstvii dannykh gidrometricheskih nablyudeniy [Methodological Recommendations for Determining Estimated Hydrological Characteristics in the Absence of Hydrometric Observation Data]. (2009). Nestor-Istoriya, Sankt-Peterburg.
Meteorologicheskaya i gidrologicheskaya bazy dannykh [Meteorological and hydrological databases]. https://www.kazhydromet.kz/meteo_db
Nacional'nyy atlas Respubliki Kazakhstan. T.1: Prirodnye usloviya i resursy. [National Atlas of the Republic of Kazakhstan. Vol. 1: Natural conditions and resources]. (2010). Pod redaktsiyey d.g.n. prof. A.R. Medeu [Edited by A.R. Medeu]. Almaty.
Resursy poverkhnostnykh vod SSSR. Nizhnee Povolzh'e i Zapadnyy Kazakhstan. Uralo-Embinskiy rayon [Surface water resources of the USSR. Lower Volga region and Western Kazakhstan]. (1970). Gidrometeoizdat, Leningrad 12(2), 511.
Smagulov, Zh.Zh., Snow, D., Arystambekova, D.D., Sailaubek, A.M., Tairov, A.Z. (2024). Study of water regime of Zhaiyk transboundary river in the context of anthropogenic and climatic changes. News of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Series of Geology and Technical Sciences 3(465), 164-178. https://doi.org/10.32014/2024.2518-170X.417
Sokolovskiy, D.L. (1968). Rechnoy stok (Osnovy teorii i metodiki raschetov) [River flow (Fundamentals of theory and calculation methods)]. Gidrometeorologicheskoe izdatel'stvo, Leningrad [Hydrometeorological Publishing House, Leningrad:].
Svod pravil SP 33-101-2003. Opredelenie osnovnykh raschetnykh gidrologicheskikh kharakteristik [Code of Regulations SP 33-101-2003. Determination of basic design hydrological characteristics]. (2004). http://www.cawater-info.net/bk/improvement-irrigated-agriculture/files/sp-33-101-2003.pdf
Tursunova, A., Medeu, A., Alimkulov, S., Saparova, A., Baspakova, G. (2022). Water resources of Kazakhstan in conditions of uncertainty. Journal of Water and Land Development 54(VII-IX), 138-149. http://dx.doi.org/10.24425/jwld.2022.141565
Vodnye resursy Kazakhstana: ocenka, prognoz, upravlenie. Resursy rechnogo stoka Kazakhstana. Vozobnovlyaemye resursy poverhnostnyh vod Zapadnogo, Severnogo, Central'nogo i Vostochnogo Kazahstana [Water resources of Kazakhstan: assessment, forecast, management. River flow resources of Kazakhstan. Renewable surface water resources of Western, Northern, Central and Eastern Kazakhstan]. (2012). pod nauch. red. R.I. Gal'perina [Edited by R.I. Galperin]. Almaty, 7(1), 684.
Voskresenskiy, K.P. (1962). Norma i izmenchivost' godovogo stoka rek Sovetskogo Soyuza [Norm and variability of annual runoff of the rivers of the Soviet Union]. Gidrometeoizdat, Leningrad [Hydrometeoizdat, Leningrad]. http://www.cawater-info.net/library/rus/hist/voskresenskiy.pdf
Wang, L., Li, Y., Biswas, A., Zhao, Y., Niu, B., Siddique, K.H.M. (2025). Assessing climate change and human impacts on runoff and hydrological droughts in the Yellow River Basin using a machine learning-enhanced hydrological modeling approach. Journal of Environmental Management 380, 125091. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.jenvman.2025.125091
Waqas, M., Naseem, A., Humphries, U.W., Hlaing, P.T., Shoaib, M., Hashim, S. (2025). A comprehensive review of the impacts of climate change on agriculture in Thailand. Farming System 3(1), 100114. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.farsys.2024.100114
Zagidullina, A.R., Smagulov, Zh.Zh., Birimbaeva, L.M., Sajlaubek, A.M. (2024). Tendentsii mnogoletnikh izmeneniy stoka osnovnykh rek, formiruyushchikhsya v Zhaiyk-Kaspiyskom vodokhozyaystvennom basseyne [Trends of multi-year changes in runoff of main rivers forming in the Zhaiyk-Caspian water basin]. Geografiya i vodnye resursy [Geography and Water Resources] 2, 15-26. https://doi.org/10.55764/2957-9856/2024-2-15-26.9
Zaykov, B.D., Belinkov, S.Yu. (1937). Sredniy mnogoletniy stok rek SSSR [Average long-term flow of rivers of the USSR]. Trudy Gosudarstvennogo Gidrologicheskogo instituta [Proceedings of the State Hydrological Institute] 2, 78.
Жүктеулер
Жарияланды
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Авторлық құқық (c) 2025 A. Zagidullina, A. Dostaeva, A. Sailaubek, O. Alzhanov (Author)
Бұл жұмыс Creative Commons Attribution-Коммерциялық емес 4.0 халықаралық лицензиясы.
